“Τω σωτηρίω έτει 1878” θεμελιώθηκε, σύμφωνα με εντοιχισμένη επιγραφή που βρίσκεται πάνω από τη βόρεια πύλη της, η νέα εκκλησία της Παναγίας Χαρδακιώτισσας, που λειτουργεί δυστυχώς σήμερα ως τζαμί. Κτισμένη στην κοιλάδα της ομώνυμης ενορίας που περιβάλλεται από ψηλούς λόφους, η εκκλησία ολοκληρώθηκε με εθελοντική εργασία των κατοίκων το 1902 και εγκαινιάστηκε από τον Αρχιεπίσκοπο Κύριλλο το 1912. Η μεγαλύτερη από τις εκκλησίες της Κυθρέας, γιόρταζε κάθε χρόνο στις 2 Φεβρουαρίου, εορτή της Υπαπαντής του Κυρίου.
Κτισμένη στον αρχιτεκτονικό τύπο της τρίκλιτης βασιλικής, της οποίας τα κλίτη στεγάζονται με σταυροθόλια, η εκκλησία ορθωνόταν επιβλητική και μεγαλόπρεπη μέσα στο καταπράσινο περιβόλι που την περιστοίχιζε. Πορτοκαλιές, λεμονιές, κιτρομηλιές, ελιές και μανταρινιές χρωμάτιζαν το τοπίο, μαζί με τον σχολικό κήπο που τον στόλιζαν αναρίθμητοι μενεξέδες.
Πίσω από την εκκλησία βρισκόταν το παλιό ελαιοτριβείο και απέναντι τα ερείπια της παλιάς εκκλησίας της Χαρδακιώτισσας και το παλαιό νεκροταφείο. Δίπλα ο καφενές του Πετάση, με τη χαρακτηριστική επιγραφή που σε καλούσε στο «Θεραπευτήριον Μελαγχολίας» και λειτουργούσε ως ταβέρνα, καφενείο και μπακάλικο. Αμέτρητα απογεύματα μετά την πάλη με τη γη και τον κάματο μιας μέρας περνούσαν οι Κυθρεώτες εδώ, με τ’ αστεία και τα πειράγματα να δίνουν και να παίρνουν.
Απέναντι από το καφενείο ορθωνόταν το Δημοτικό Σχολείο της Χαρδακιώτισσας, στολίδι της ενορίας, που δέσποζε άλλοτε στην πλατεία. Γεμάτο φωνές, παιχνίδια και ζωή από το πρωί μέχρι το βράδυ, το σχολείο φιλοδοξούσε να εμπλουτίσει την πνευματική ζωή της Κυθρέας, αφήνοντας ό, τι ιερότερο θα έπαιρναν τα Κυθρεωτόπουλα μαζί τους -τη μόρφωση και τη μνήμη του τόπου τους. Στην αυλή του, παρουσίαζαν τα διάφορα θεατρικά δρώμενα στις εθνικές επετείους, ενώ συχνά περίμεναν στη σειρά για κούρεμα, έχοντας πάρει απαραιτήτως παγωτό από την Ελπίδα.
Η ελληνική επιγραφή της πλατείας της Χαρδακιώτισσας, της πλατείας Αρχ. Μακαρίου Β΄, σώζεται ευτυχώς μέχρι σήμερα διατρανώνοντας την ταυτότητα του τόπου. Στα αριστερά το άλλοτε περιβόλι της εκκλησίας, έδωσε τη θέση του σε εννιά καταστήματα που κτίστηκαν τη δεκαετία του 50΄. Αυτά φιλοξενούσαν μπακάλικα, γραφεία και γκαράζ, ενώ εδώ βρισκόταν και το καφενείο του Μιχάλη του Κυριάκου. Δεξιά βρίσκονταν τα μαγαζιά του Τυχερού, ένα καφενείο κι ένα σκαρπάρικο. Δίπλα ακριβώς, το καφενείο του Χαράλαμπου του Χατζημοιραίου, πάνω από το οποίο στεγαζόταν για αρκετά χρόνια το οίκημα του Σωματείου «Οι Χύτροι», και είχε θέα στην πλατεία. Παραδίπλα ήταν ο καφενές του Κυριάκου του Καλογήρου. Αξιοσημείωτο είναι ότι στην πλατεία γυρίστηκαν σκηνές από την ελληνική κωμωδία «Ἑταιρεία Θαυμάτων» του 1962 με τον Δημήτρη Παπαμιχαήλ και τη Γκέλυ Μαυροπούλου.
Ψηλά στην ενορία ήταν τα σπίτια του Παπάκωστα, που τον θυμούνται όλοι ψηλό κι επιβλητικό με τη μαγκούρα του να λιτανεύει την Κυθρέα στις μεγάλες γιορτές και ταπεινό με το γαϊδούρι του να ταξιδεύει στο χωριό του, το Παλαίκυθρο. Σ’ αυτόν οφείλει ο εκτοπισμένος Δήμος μας τη διάσωση των εικόνων της Παναγίας και των λειψάνων του Αγίου Δημητριανού, που μεταφέρθηκαν το 74΄ στις ελεύθερες περιοχές.
“Ετούτα ρίζωσαν μες στο μυαλό και δεν αλλάζουν”, γράφει ο Σεφέρης.
“Ετούτα φύτεψαν εικόνες ίδιες με τα δέντρα εκείνα
που ρίχνουν τα κλωνάρια τους μες στα παρθένα δάση
κι αυτά καρφώνουνται στο χώμα και ξαναφυτρώνουν”.
Ναι. Ο τόπος είναι εκεί και περιμένει να τον ζήσουμε όπως τον ζούσαμε άλλοτε. Οι στίχοι των εκτοπισμένων μιλούν, κι αν ακούσουμε τη μουσική τους, θα μας δείξουν τον δρόμο.
Χρυσόθεμις Παπακωνσταντίνου, Ιστορικός
Σημ. Μέρος του δημοσιεύματος έχει παρθεί από μελέτη της γράφουσας που παρουσιάστηκε σε εκδήλωση του Δήμου Κυθρέας τον Ιούνιο 2015 και δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Ελεύθερη Κυθρέα τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους. Διαβάστε ολόκληρο το δημοσίευμα “Περιδιάβαση” για τις ενορίες Χαρδακιώτισσας και Συρκανιάς εδώ: http://eleftheri-kythrea.com/images/Issues_pdf/111/111_Part11.pdf
Περισσότερες πληροφορίες για την παλαιά και νέα εκκλησία της Παναγίας διαβάστε σε μελέτη του Γιάννη Ηλιάδη: Ηλιάδης, Ι., “Οι βυζαντινοί και μεταβυζαντινοί ναοί της Κυθρέας και τα κειμήλιά τους” στο: Χοτζάκογλου Χ. και Ηλιάδης Ι. (επιμ.), Κυθρέα, η γη των Χύτρων. Αρχαιότητες, Κειμήλια και θησαυροί. Κατάλογος έκθεσης, Λευκωσία 2016, σσ. 46-65.